Tirkiye bi daxuyaniyên serokê MHP'ê Devlet Bahçelî bi awayekî qebûl kir ku di pirsgirêka Kurd bi polîtîkayên "tundî, zext û rêbazên asîmîlasyonê" bi ser neketine. Li ser banga Rêberê Gelê Kurd Abdullah Ocalan a "Banga Aştî û Civaka Demokratîk" di çareseriya pirsgirêka Kurd de daxwazên çareseriyê derketin pêş. Nîqaşên ji bo çareseriya demokratîk û aştiyane divê çi gav bên avêtin, li hemberî neçareseriya pirsgirêkê ya bi "şîdet, zext û rêbazên asîmîlasyonê" tên meşandin û wê çareseriyê bi kîjan modelê hêsan bike, nîqaş didomin. Dema ku dewlet û partiya desthilatdar hê modelên xwe ji raya giştî re eşkere nekirine jî, Partiya Wekhevî û Demokrasiyê ya Gelan (DEM Partî) bi raya giştî re parve kir ku rakirina tesîsa Tirkiyeyê ya li ser Talîmata Rêveberiya Xweser a Herêmî ya Ewropayê, wê tevkariyeke erênî li pêvajoyê bike.

 

Tirkiye ji bo di polîtîkayên asîmîlasyon û tundiyê de bi ser bikeve Peymana Ewropayê ya Rêveberiya Xweser a Xwecihî qebûl nekiribû û gelo Tirkiye dê van xalên ku red kiribû careke din qebûl bike an neke nayê zanîn. Bi berdewamî pêkanîna tayînkirina qeyûman a li ser şaredariyên ku kevneşopiya siyasî ya Kurdan ji bo sê mercan bi dest xistî, niha jî girtina şaredarên şaredariyên CHP'ê û bi taybetî jî şaredariya Bajarê Mezin a Stenbolê, baweriya ku hikûmet ne xwedî bernameyeke reforma demokratîk a hevgirtî ye xurttir dike.

 

Peymana Ewropayê ya Rêveberiya Xweser a Xwecihî ku bi banga DEM Partiyê ji nû ve kete rojevê, sala 1983'an hate amadekirin. Ji bo pêşvebirina demokrasiya herêmî û zêdekirina pîvanên demokrasiyê di pêvajoyên rêveberiya herêmî de Peymana Xweseriyê hat destpêkirin. Di peymanê de hat pêşdîtin ku yekîneyên herêmî bêyî zexta hikûmeta navendî karibin xizmetên herêmî û karên xwe bimeşînin, çavkaniyên xwe yên malî û navgînên xwe bi kar bînin. Bal kişand ser vî tiştî ku divê ji xweseriyeke berfireh sûd werbigirin, bikaribin wekî desteyeke bijarte nûnertiya gel bikin û bibin xwedî şiyana wergirtin û bicihanîna biryaran.

 

Belgeya ku di qonaxa derketinê de pêşniyarek e, ji bo welatên Ewropayê bû û di 15 'ê Cotmeha 1985'an de ji bo îmzeyê hat vekirin. Tirkiyeyê di 21'ê Mijdara 1988'an de Peymana Ewropayê ya Rêveberiya Xweser a Herêmî bi hin rezervasyonên li ser hin bend û paragrafan îmze kir û di 8'ê Gulana 1991'an de bi "Qanûna Erêkirina Peymana Ewropayê ya Rêveberiya Xweser a Herêmî" li Parlamentê erê kir. Di 1 'ê Nîsana 1993'an de piştî ku di 6'ê Tebaxa 1992'an de ji aliyê Desteya Wezîran ve hat erêkirin, ket meriyetê.

 

FIKARÊN JI BO DEMOKRASIYA XWECIHÎ

 

Lê belê Tirkiyeyê, derbarê wan madeyan de ku pêşbînî dike ku şaredarî çavkaniyên xwe yên darayî biafirînin û biryarên bi dilxwazî bidin, fikarên xwe anî ziman. Madeyên û paragrafên ku Tirkiye di derbarê wan de fikarên xwe rêzkirin wiha ne: 

 

* Şêwirandina bi rêveberiyên herêmî re di pêvajoyên plankirin û biryardayînê de yên ku rasterast wan eleqedar dikin (Made 4, Paragraf 6)

* Rêveberiyên herêmî yên ku xwe bi rêxistinkirina xwe ya navxweyî diyar dikin (Made 6, Paragrafa 1)

* Kar û çalakiyên kesên bijartî yên herêmî li gorî erkên xwe yên ku li gorî zagon û prensîbên bingehîn ên hiqûqî tên pênasekirin (Made 7,  Paragraf 3)

* Dema ku çavkaniyên xizmetê bidin rêveberiyên herêmî (Made 9, paragraf 4)

* Şêwira pêşîn a bi rêveberiyên herêmî re li ser çawaniya belavkirina çavkaniyên darayî ji bo meqamên herêmî tê terxankirin (Made 9,  Paragraf 6)

* Divê alîkariyên malî yên bên kirin, bi qasî ku derfet hebe, azadiyên bingehîn ên rêveberiyên herêmî yên ji bo bicihanîna polîtîkayên xwe ji holê rakin (Made 9, a paragrafa 7) 

* Divê rêveberiyên herêmî karibin bi yekîneyên rêveberiyên herêmî yên navneteweyî re hevkariyê bikin û ji bo parastina mafên xwe beşdarî sendîkayên navneteweyî bibin (Made 10 , Paragraf 2 û 3)

* Divê rêveberiyên herêmî xwedî maf bin ku di hiqûqa navxweyî de ji wan re mafên xwe biparêzin û serî li rêbazên qanûnî bidin. (Made 11)

 

LI ŞÛNA DEMOKRATÎKBÛNÊ GIRTIN 

 

Li gorî peymanê, civakên herêmî bi organên xwe yên xweser dikarin peywirên xwe yên herêmî pêk bînin, armanc dikin ku ji rêveberiyên herêmî re rayeyê bidin ku qaîdeyên xwe yên bingehîn diyar bikin, li gorî dilê xwe xebatên xwe bi rê ve bibin, pêşî li destwerdana hikûmeta navendî ya di karên herêmî de bigirin û çavkaniyên xwe yên herêmî biafirînin. AKP'ê piştî hewldana darbeyê ya 15'ê Tîrmeha 2016'an, bi biryarnameyên di çarçoveya Rewşa Awarte de ku îlan kir, rê li ber tayînkirina qeyûman li şaredariyan vekir. Di encama vê pêkanînê de di destê Partiya Aştî û Demokrasiyê (BDP) 102 şaredarî hebûn û qeyûm tayînî 94 şaredariyan kir. Di encama hilbijartinên sala 2019'an de HDP'ê 65 şaredarî bi destxist ji bilî 6 şaredariyan qeyûm tayînî hemû şaredariyan kirin. 

 

Lijneya Bilind a Hilbijartinê bawernameyên hilbijartinê neda hin şaredarên ku di hilbijartinê de bi ser ketin û bi hinceta ku bi Biryarnameyên di Hikmê Qanûnan de ew ji peywirê hatine dûrxistin û li şûna wan sertîfîkadane dane namzetên partiya desthilatdar ên ku di hilbijartinê de bûn duyemîn. Piştî hilbijartinên herêmî yên 31'ê Adara 2024'an, ji bo 13 şaredariyan qeyûm hatin wezîfedarkirin û di nav de 10 şaredarî yên DEM Partiyê, 3 jî yên CHP'ê bûn. Wekî din, Şaredarê Stenbolê Ekrem Îmamoglû jî di nav de 11 şaredarên CHP'ê hatin girtin. Hê jî ne diyar e bê ka pratîka tayînkirina qeyûman û girtina şaredaran wê bi dawî bibe yan na.

 

ŞAREDARIYAN 'HEJANDIN' 

 

Bi taybetî zexta malî ya li ser şaredariyên ji aliyê partiyên mûxalîf ve hatine qezenckirin, her diçe zêde dibe. Di hilbijartinên herêmî yên 2024'an de, dema ku gelek şaredariyên di destê AKP'ê de ji aliyê partiyên muxalîf ve hatin qezenckirin, Serokkomar Erdogan di Kanûna Pêşiyê de talîmata deynên ewlehiya civakî yên şaredariyan da û got: "Bi kêrî we tê ku hûn bi awayekî hê hişktir bihejînin. Piştî vê daxuyaniyê qutbûnên ku Bankaya Şaredariyan li ser şaredariyên ku muxalefetê bi dest xistî zêde bûn û îdîayên desteserkirina li dijî şaredariyan derketin pêş. Ji ber qutbûnê şaredarî bi pirsgirêkên mezin ên madî re rû bi rû ne, hin şaredarî nikarin mûçeyên karkeran jî bidin.

 

KONTROLA VESAYETÊ 

 

Zexta li ser rêveberiyên herêmî ji ber ku desthilatên ku bi qanûnan hatine diyarkirin jî li ser hin sînordariyan pêk tên, rêziknameyên yasayî yên derbarê rêveberiyên herêmî de jî li gorî prensîba "vesayetê" ne. Têkiliyên navbera rêveberiya navendî û rêveberiyên herêmî hem bi destûra bingehîn hem jî bi rêziknameyên cuda yên qanûnî tên pênasekirin. Di xala 123'yemîn a Destûra Bingehîn a sala 1982'an de tê gotin, "Rêveberî bi rêxistinbûyîn û wezîfeyên xwe bi temamî ye û bi qanûnan tê birêvebirin" di xala 127'emîn de balê dikişînin ser "Damezrandin, erk û hêzên rêveberiyên herêmî li gorî prensîba rêveberiya herêmî bi qanûnan tên birêvebirin." Lê belê bi dewamî dibêje, "Rêveberiya navendî, ji bo ku xizmetên herêmî bi prensîba yekparebûna rêveberiyê, di erkên cemaweriyê de yekitiyê peyda bike, ji bo parastina berjewendiya civakê û bicihanîna pêwîstiyên herêmî, xwedî rayeya îdarî ya rêveberiyên herêmî ye.  

 

SERERASTKIRINÊN KU DI ROJEVÊ DE NE

 

Serokkomarê AKP'î Erdogan di dewama axaftina xwe ya li civîna komê ya 14'ê Gulanê de diyar kir ku ev qanûn jî dikarin ji nû ve bên guhertin. Erdogan got ku di nav şaredarî, şaredariyên bajarê mezin, şaredariyên navçeyan, şaredariyên bajaran û rêveberiyên taybet ên herêmî de li ser çavdêrîkirina lêçûnên şaredariyan tevliheviyek çêbibe. Ji bo tayînkirina erk, hêz û berpirsyariyên şaredariyan, pêşniyarên ji bo rêziknameyê pêşkêş kir. Hin hêzên bajarên mezin, navçe û bajaran bi sînor bikin û belav bikin; û çavdêriya hişk li ser mezaxtinan ferz bikin. Li gorî daxuyaniyên rayedarên AKP'ê, ji bo şaredariyên ku di mijarên mîna veguherîna bajarvaniyê de wezîfeyên xwe bi cih neynin jî 'bi zorê yan jî veguhastina qeyûman' hatiye xwestin. Her wiha nîqaşên tengkirin an jî parvekirina rayeyên şaredariyan di wergirtina destûrnameyên zonê de, pêşniyar dike ku li şûna şaredarî di van mijaran de tenê destûr bê dayîn, walî, qeymeqam, nûnerên şaredariyan û nûnerên wezaretên pêwendîdar jî cih bigirin.

 

Hikumet di navbera lêgerîna parastina hebûna xwe de bi sînorkirina desthilatên şaredariyên di destê muxalefetê de û rakirina Şertê Rêveberiya Xweser a Herêmî ya Ewropayê ku 'çareseriya demokratîk û aştiyane ya pirsgirêka Kurd hêsan dike' de dudilî tevdigere.

 

Demeke dirêj e hikûmet ji bo çareseriya pirsgirêka Kurd di mijara rêveberiyên herêmî de gavên erênî navê lê li cîhanê mînakên rêveberiyên herêmî gelek in. Herêm û bajarên xweser ku dikarin di gelek mînakên cîhanê de werin dîtin, di şert û mercên ku gel karibe rasterast beşdarî rêveberiyê bibe, şaredarî dikarin çavkaniyên xwe yên darayî hilberînin û peydakirina xizmetguzariyan ji îradeya rêveberiyên herêmî re tê hiştin. Mînak; Li Iraqê Herêma Federe ya Kurdistanê, li Îngilîstanê Îrlandaya Bakur, li Çînê Hong Kong û li Çînê Macau, li Fînlandiyayê Åland, li Azerbaycanê Nahçivan, li Endonezyayê Bangsamoro, li Fîlîpîniyan Bangsamoro, li Gurcistanê Abkhazîa, Adjara û li Gurcistanê Osîtya Başûr, li Moldovayê Gagaûzîa û Transnîstria, li Ozbekîstanê jî Karakalpakstan hene. Li Îspanyayê, welatê Baskê û Katalonya jî di nav de 17 herêmên xweser hene û 2 bajarên xweser; li Rûsyayê 22 komarên xweser, 1 bajarekî xweser û 4 herêmên xweser hene; li Hîndîstanê 20 herêmên xweser hene ; Li Myanmarê 6 herêmên xweser; li Îtalyayê 7 herêmên xweser û 2 bajarên xweser; û li Çînê 30 bajarên xweser hene. Her wiha li dehan welatên weke Bolîvya, Yewnanîstan, Sirbîstan, Hollanda, Zelanda Nû, Kamboçya, Tanzanya, Somalî, Panama, Nîkaragûa, Fîjî, Danîmarka, Meksîka, Papûa Nû Gîne, Saînt Kîts û Nevîs û Trînîdad û Tobago, herêmên xweser, bajar an jî girav hene. Ev herêm û parêzgehên xweser xwedî maf in ku meclisên xwe ava bikin, li ser biryarên herêmî xwedî însiyatîf in û xwedî gelek mafên çandî û etnîkî ne ku perwerdeya bi zimanên wan ên resen jî hene.

 

MA / Tolga Guney